1994 թ. մայիսի 9-11-ը Ադրբեջանի Հանրապետության, Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտպանության նախարարները ստորագրեցին անժամկետ հրադադարի մասին համաձայնագիրը, որով վերջ դրվեց ակտիվ ռազմական գործողություններին: Մի քանի օրից կլրանա հրադադարի կնքման 20-ամյակը: Հարց է առաջանում, թե ինչ ենք շահել ու ինչ կորցրել այս 20 տարիների ընթացքում:
Այս թեմայով «Անկախը» զրուցել է ՀՀ Հանրային խորհրդի նախագահ, ՀՀ առաջին վարչապետ, 1992-ին ՀՀ պաշտպանության նախարար Վազգեն Մանուկյանի հետ:
– Պարոն Մանուկյան, շատ է խոսվում, որ 1994-ի մայիսի զինադադարը շահեկան էր Ադրբեջանի, բայց ոչ Հայաստանի համար: Ձեր տեսակետն ինչպիսի՞ն է:
– Զինադադարը չի լինում հավասար պայմաններում, միշտ մեկը հաղթող է լինում, մյուսը` պարտվող, և զինադադար է կնքվում: Այդ առումով հայկական բանակը հաղթող կողմ էր, այսինքն` կարող էր շարունակել գնալ առաջ, բայց Բաքու հասնել չէր կարող: Այսինքն` Բաքվում կապիտուլյացիայի ստորագրում չէր կարող լինել:
Իհարկե, կարելի էր առաջ գնալ, բայց ի՞նչ գնով. հազարավոր երիտասարդների կորուստների գնով: Այդ տեսանկյունից կարծում եմ, որ զինադադարը ձեռնտու էր Ադրբեջանին, որը կոտրված վիճակում էր: Բայց բավական ձեռնտու էր նաև մեզ:
– 1998-ից ԼՂՀ-ն` որպես կողմ, չի մասնակցում բանակցություններին: Ինչո՞ւ այսպես ստացվեց: Ո՞ւմ էր ձեռնտու բանակցություններից ԼՂՀ-ի դուրս մնալը:
– Դա բարդ հարց է: Նախ` պետք է հասկանալ, թե «Ղարաբաղ» կոմիտեն ինչ քաղաքականություն էր վարում: Ղարաբաղյան շարժումն ամբողջ աշխարհի հայության համար ազատագրական պայքարի, ազգային արդարության վերականգնման հարց էր: Դա առաջացնում էր մեծ լիցք, ինչը հնարավորություն էր տալիս դիմանալու դժվարություններին, պատերազմելու, հաղթելու: Բայց քաղաքական տեսանկյունից ողջ աշխարհին ներկայացվում էր, որ դա ժողովուրդների ինքնորոշման հարց է, Ղարաբաղը հիմնվում է ազգերի ինքնորոշման վրա և ազատագրվում է Ադրբեջանից: Այդ պատճառով միշտ աշխատել ենք Ղարաբաղի հարցն առանձին ներկայացնել, ասել ենք, որ դա Ղարաբաղի հայության հարցն է, մենք օգնում ենք նրանց: Թվում է, թե ազգային մտածողության ու քաղաքականության մեջ հակասություն կա, բայց իրականում չկա:
Մեծ վեճեր կային այն ժամանակ` վերամիավորել Ղարաբաղը Հայաստանին, թե ոչ: Ե՛վ ես, և՛ Ղարաբաղ կոմիտեն և՛ շատ գործիչներ կարծում էինք, որ ճիշտ չէ վերամիավորելը, քանի որ այդ դեպքում կորցնում ես ինքնորոշման սկզբունքը և աշխարհի առջև կարող ես հանդես գալ ուղղակի որպես անեքսիայի ենթարկող, ինչը վտանգավոր էր: Մենք այն ուժը չունենք, որ ձեռնոց նետենք ամբողջ աշխարհին: Եվ բնական է, որ անընդհատ ձգտում էինք, որ բանակցող կողմը լինի Ղարաբաղը, իսկ մենք` միայն աջակցողը: Ադրբեջանը հասկանում էր, որ եթե Ղարաբաղն առանձին կողմ լինի, նույնն է, թե գործնականում ընդունի Ղարաբաղի անկախությունը: Անընդհատ այդ կռիվն ու վեճը եղել է, բայց մեզ միշտ հաջողվել է Ղարաբաղը որպես առանձին բանակցող կողմ ներկայացնել:
Վիճակը փոխվեց 1998-ին: Նախ` ճնշումները շատ էին, ոչ մեկը չէր ուզում ընդունել, որ Ղարաբաղն առանձին կողմ է: Մյուս կողմից էլ, երբ Ռոբերտ Քոչարյանը դարձավ ՀՀ նախագահ, մինչ այդ էլ ԼՂՀ նախագահն էր, սկսեց ընկալվել, որ Ռոբերտ Քոչարյանը ներկայացնում է և՛ ՀՀ-ն, և՛ ԼՂՀ-ն, որը ճիշտ մոտեցում չէր: Հիմա, եթե այդպես չլիներ, մենք շարունակեինք Ղարաբաղին որպես առանձին կողմ ներկայացնել, մենք ավելի շահեկան վիճակում կլինեի՞նք: Կարծում եմ, որ ոչ: Քաղաքական տեսանկյունից ճիշտ է, որ Ղարաբաղն առանձին կողմ լինի, բայց դա չէ հարցի լուծումը: Դա ավելի շատ հարցի լուծման ցուցանիշ է:
Այս առումով հարց է առաջանում` իսկ ինչո՞ւ չենք ճանաչում Ղարաբաղի անկախությունը: Այս վիճաբանությունը միշտ էլ եղել է. ընդունե՞լ Ղարաբաղի անկախությունը, թե՞ ոչ: Հարց այն չէ, որ ոմանք շատ ազգային են, ոմանք էլ` ոչ: Խոսքն ընդամենն այն մասին է, թե որն է քաղաքական տեսանկյունից ավելի նպատակահարմար: Կարծում եմ` ներկա վիճակում ընդունել Ղարաբաղի անկախությունը նշանակում է բանակցությունները չեղյալ հայտարարել և դիմացինին դրդել պատերազմի: Կարծում եմ` այս դանդաղ ընթացքը, երբ տարբեր երկրներ ու նահանգներ ընդունում են Ղարաբաղի անկախությունը, ավելի ճիշտ մոտեցում է, քան թե ՀՀ-ն ընդուներ անկախությունը:
Վերադառնալով բուն հարցին, այո, մեզ իսկապես ձեռնտու կլինի, եթե Ղարաբաղն ընկալվի որպես բանակցող կողմ, այդ դեպքում կարելի է համարել, որ Ղարաբաղի հարցն արդեն լուծված է:
– Հիմա փորձ է արվում Ղարաբաղին նորից բանակցություններում ընդգրկել որպես կողմ: Կարծում եք դա իրատեսակա՞ն է
– Կարծում եմ, որ ճիշտ է այդ ուղղությամբ գնալը:
– Խոսում ենք հրադադարի մասին, սակայն գրեթե ամեն օր ադրբեջանական կողմը կրակում է թե՛ հայկական դիրքերի, թե՛ խաղաղ բնակիչների ուղղությամբ: Նման պարագայում որքանո՞վ է տեղին խոսել հրադադարի մասին, թե՞ դե ֆակտո պատերազմի վիճակում ենք:
– Մենք չավարտված պատերազմի վիճակում ենք, երբ հրադադարի համաձայնություն է կնքվել: Հրադադարի հակառակը մեկ-մեկ իրար վրա կրակելը չէ, այլ բանակներով պատերազմելն է: Փառք Աստծո, մենք հիմա նման վիճակում չենք: Շատ ցավալի է ցանկացած երիտասարդի և մարդու մահը սահմանին, բայց դա զինադադար է: Մենք իսկապես ուժեղ ենք, բայց պատերազմ ոչ ոք չի ցանկանում: Ուրիշ բան, երբ քեզ պատերազմ են հայտարարում, պետք է հաղթես, մենք այդպես էլ արեցինք:
– Պարոն Մանուկյան, իսկ ըստ Ձեզ, այս տարիների ընթացքում կողմերից յուրաքանչյուրն ի՞նչ է շահել ու ի՞նչ կորցրել:
– Զինադադարը հանգեցրեց նրան, որ ամեն մեկը փորձեց ամրացնել բանակը և զարգացնել պետությունը: Բանակի ամրացում և՛ նրանք արեցին, և՛ Հայաստանն արեց: Նրանք ֆինանսական տեսանկյունից նոր տեխնիկա ձեռք բերելու ավելի շատ հնարավորություններ ունեին, բայց պատերազմում միայն տեխնիկան չէ որոշիչը: Կարծում եմ, որ հավասարակշռությունը չի փոխվել հօգուտ նրանց:
Ինչ վերաբերում է տնտեսությանը, Ադրբեջանը սկսեց օգտագործել իր նավթը, դաշնակից լինելը Վրաստանի և Թուրքիայի հետ, որն իրենց ուժեղացրեց, բայց կառավարման տեսանկյունից թուլացավ` դառնալով արևելյան միապետություն` դեմոկրատիայի շղարշով:
Հայաստանն ավելի լուրջ քայլեր արեց դեպի ժողովրդավարություն, բայց չեմ կարծում, որ Հայաստանն արդեն կարելի է անվանել լրիվ ժողովրդավարական երկիր: Մենք խնդիր ունենք, քանի որ ոչ մի ընտրության հետ հասարակությունը համաձայն չի եղել: Չնայած վերջին տարիներին քաղաքացիական հասարակությունը մի քանի հաղթանակներ տարել է, բայց շատ ու շատ հեռու ենք այն իրավիճակից, որ ասենք քաղաքացիական հասարակություն ունեցող ժողովրդավարական երկիր ենք:
Տնտեսական առումով ներքին ռեսուրսները լավ չենք օգտագործել և շատ թույլ ենք օգտագործել Սփյուռքի գոյությունը: Սփյուռք-Հայաստան համագործակցության հիմնական պոտենցիալն օգտագործված չէ:
– ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջնորդական առաքելությունը և զինադադարը պահպանելու ջանքերը որքանո՞վ եք հաջողված համարում:
– Կարծում եմ, որ շատ կարևոր առաքելություն է, որովհետև կարևոր է բանակցելով հետաձգել պատերազմը: Պատկերացրեք, եթե Մինսկի խումբը չզբաղվեր հարցով ու բանակցություններ չնախաձեռներ, թշնամական լռություն կտիրեր, որը մի օր անպայման կխախտվեր, բնականաբար` Ադրբեջանի կողմից: Գուցե և բանակցությունները շոշափելի արդյունք չեն բերել, բայց կարևորագույն առաքելությունն այն է, որ երբ բանակցության փուլում ենք, դրանով հետաձգվում է պատերազմը, իսկ եթե այն հետաձգվում է 20-40 տարի, դրանից հետո ոչ մեկն էլ պատերազմ չի սկսի:
– Որքանո՞վ է իրատեսական ԼՂ հակամարտության լուծումը առաջիկա տարիներին: Ըստ Ձեզ` ինչպե՞ս է հնարավոր դրան հասնել:
– Արդեն տասնյակ տարիներ Ղարաբաղն ապրում է որպես անկախ պետություն, այնտեղ սերնդափոխություն է տեղի ունեցել: Ներկայիս իշխանությունը վարողները նույնիսկ չեն հիշում, թե երբ է Ղարաբաղը ոչ անկախ եղել, արդեն անբնական կլինի գրչի ստորագրությամբ Ղարաբաղին զրկել անկախությունից, իրենք էլ չեն համաձայնի դրա հետ:
Բացի այդ, ԼՂՀ-ն ավելի ժողովրդավարական պետություն է, քան թե Ադրբեջանը, դա ցանկացած եվրոպացի էլ տեսնում է: Նեղ խոսակցությունների մեջ բոլորն էլ հասկանում են, որ հարցը լուծված է. պետք է այնպես անել, որ պատերազմ չլինի, այլ բան է փախստականների հարցը, սահմանների հստակեցումը, դրանք բանակցությունների հարց են:
Ժամանակը խնդիրը մաշելու հատկություն ունի, այդ առումով ժամանակն աշխատում է հօգուտ մեզ: Ուրիշ բան, թե մենք ինչպես ենք օգտագործում ժամանակը: Մեր ռազմաճակատը պետք է դառնար տնտեսությունը, մեծ քայլեր պետք է անեինք, նորմալ պետություն կառուցեինք: Այդտեղ ժամանակը հօգուտ մեզ չի աշխատում: Այո, զարգացումներ կան, բայց համեմատելի չեն հնարավորությունների հետ, որ ունեինք ու կարող էինք օգտագործել: Ու որքան էլ հարցը մաշվի, եթե լինես թույլ պետություն, իսկ դիմացինդ` հզոր ու ֆինանսական հնարավորություններ ունեցող, պարզ է` կփորձի այն հօգուտ իրեն լուծել:
Ստացվում է` ժամանակն ինքնաբերաբար մեր օգտին է աշխատում, բայց մենք չենք կարողանում ժամանակն աշխատեցնել մեր օգտին: Նշածս առումով: Մեր սխալը դա է: Եվ միայն նավթի հարցը չէ: Մենք զարգանալու հսկայական հնարավորություններ ունենք, որոնք բացարձակապես չեն օգտագործվել:
