95 տարի առաջ` 1918-ի մայիսի 28-ին հռչակվեց Հայաստանի առաջին հանրապետությունը: Այն գոյատևեց ընդամենը 2,5 տարի. 1920-ի դեկտեմբերի 2-ին Երևան մտան 11-րդ Կարմիր բանակի զորամասերը, և հանրապետությունը խորհրդայնացվեց: Մայիսի 28-ը տոնական, ոչ աշխատանքային օր է սկսած 1991-ից:
Առաջին հանրապետության հռչակման տարեդարձի առիթով այդ պատմական իրադարձության նշանակության ու քաղած դասերի շուրջ «Անկախը» զրույցել է ՀՀ Հանրային խորհրդի նախագահ, Հայաստանի երրորդ հանրապետության առաջին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանի հետ:
-Պարոն Մանուկյան, որքան էլ խոսենք առաջին հանրապետության դերի ու նշանակության մասին, էլի ասելիք կա: Ըստ Ձեզ, 1918-ին առաջին հանրապետության հռչակումն ի՞նչ նշանակություն ունեցավ մեր պատմության հետագա ընթացքի համար:
– Առաջինը և ամենազարմանալին այն է, որ մենք դրանից մոտ 6 հարյուր տարի առաջ կորցրել էինք մեր անկախությունը, հետո միշտ երազել ենք անկախության մասին, բայց ոչ ոք անկախության հռչակումը որպես խնդիր չէր դրել իր առջև: 1890-ականներից Արևմտյան Հայաստանում սկսված շարժումների նպատակը բարեփոխումներն էին Թուրքահայաստանում, այսինքն` Արևմտյան Հայաստանում: Դաշնակցության ծրագրի մեջ կար Ռուսաստանի կազմում Արևելյան Հայաստանի ինքնավարության ստեղծումը և Թուրքիայի կազմում` Արևմտյան Հայաստանի, այսինքն` անկախության խնդիր նույնիսկ դրված չէր: Բայց 1918-ի մայիսի 28-ին, փաստորեն, իրականացավ այն երազանքը, որի մասին վաղուց արդեն չէինք էլ երազում:
Անդրկովկասյան սեյմի գոյության ժամանակ թաթարների, մուսաֆատիստների նպատակը Թուրքիայի հետ վերամիավորումն էր, վրացիները ձգտում էին անկախության, Հայաստանի նպատակն էր, որ Անտանտը հաղթի և Հայաստանն ինչ-որ կերպ ստանա Արևմտյան Հայաստանը, թեկուզ և ինքնավար: Մենք ստացանք անկախություն, այսինքն` ավելին, քան կուզեինք, սակայն մեծ կորուստներից` Ցեղասպանությունից հետո:
Կարծում եմ` եթե այդ պահը ճիշտ չօգտագործվեր, եթե այդ պահին մենք անկախություն չստանայինք, Սարդարապատում պարտվեինք և թուրքերը մտնեին Երևան, գուցե դրանից հետո հայկական պետության մասին մտածելն այլևս անիմաստ դառնար: Հայերը կդառնային հազարավոր էթնոսների նման մի էթնոս, որ աշխարհով մեկ սփռված է, ունի իր լեզուն, որը կամաց-կամաց կորսվում է, ունի իր հիշողությունը և պատմությունը, որը կամաց-կամաց կորչում է, և ոչինչ ավելին: Դա հազարամյակների մեջ մի վճռական կետ էր, որից հայ ժողովրդի պատմությունը շարունակվեց:
Նունիսկ Չերչիլը, որ այդպիսի մեծ քաղաքական գործիչ էր, Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին իր գրքում հայերի և Ցեղասպանության մասին ասում է` հայերը շատ ծանր որոշման առջև էին կանգնած, քանի որ երկու կայսրությունների մեջ էին, որոնք իրար հետ կռվում էին, և պետք էր այդ երկու կայսրություններում չեզոքություն պահել, արդյունքում հայերն ունեցան կոտորած: «Ցավոք սրտի, այդ շնորհքով ազգը կորավ պատմության բեմից»,- ասել է նա: Բայց փաստորեն ոչ միայն պահպանվեցինք, այլև դրանից տարիներ հետո անկախ պետություն ստեղծվեց:
– Իսկ որքանո՞վ ենք քաղել առաջին հանրապետության դասերը: Կա՞ն արդյոք սխալներ, որոնք մինչ օրս շարունակում ենք:
– Շատ սխալներ կան, որոնք կրկնում ենք: Երբեմն, երբ կարդում ես առաջին հանրապետության մասին, ինտրիգներ, ամբարտավանություն, անհավասարություն նկատում ես, շատ բան կրկնվում է: Կան բաներ, որոնք կապված են ընդհանուր հասարակության, մարդկանց հետ, անընդհատ կրկնվում են: Չգիտեմ` դրանցից հնարավո՞ր է խուսափել:
Բայց, օրինակ, այն ժամանակ ֆիդայական շարժումը վերածվեց խմբապետական շարժման, շատ դժվար էր. կանոնավոր բանակի հետ միասին կային նաև խմբապետներ: Այդ փորձը հաշվի առնելով` մենք 90-ականներին անկախության գնալիս դա շրջանցեցինք:
Այն, որ չի կարելի ունենալ մի բարեկամ և մի թշնամի, այլ պետք է կարողանալ բոլորի հետ ինչ-որ չափով բարեկամություն անել, թշնամիների հետ էլ կարողանալ խոսել, մենք 90-ականների սկզբից որդեգրեցինք, և դա նույնպես դաս էր առաջին հանրապետությունից, առաջին հանրապետության քաղաքական գործիչների վերլուծության արդյունքն էր:
– Եթե համեմատենք տարածաշրջանի իրավիճակը և մեր երկրի ունեցած դերը, ի՞նչ տարբերություններ կան այն ժամանակվա և ներկայի միջև:
– Այն ժամանակ անհամեմատ ավելի թույլ վիճակում էինք: Անդրկովկասի կենտրոն քաղաքները Բաքուն ու Թիֆլիսն էին, որտեղ կենտրոնացած էին նաև հայ մտավորականները, հայ հասարակական կյանքը, հայ բիզնեսը, հայկական թատրոնը: Երևանը երկրորդական, հետամնաց նահանգ էր, որտեղ չկար ոչ մի լուրջ բան: Նույնիսկ Հայաստանի առաջին կառավարությունը, որ 1918-ի մայիսին Քաջազնունու գլխավորությամբ հռչակվեց Թիֆլիսում, հունիսի 20-ին նոր միայն տեղափոխվեց Երևան: Այն ժամանակ Բաքուն և Թիֆլիսը բոլոր առումներով շատ ավելի հզոր էին: Բայց Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Երևանը, Թիֆլիսն ու Բաքուն համարժեք քաղաքներ էին դարձել:
Տարածքային տեսանկյունից Խորհրդային Միությունը օգուտ բերեց Վրաստանին ու Ադրբեջանին, բայց զարգացման տեսանկյունից ամենից շատ, ինձ թվում է, օգտվեց Հայաստանը:
– Պարոն Մանուկյան, 1918-ի մայիսի 28-ի նշանակությունը ներկայիս հասարակությունը լիարժեք գիտակցում և գնահատո՞ւմ է:
– Կարծում եմ` ոչ: Դրա մեջ էլ բնական բան կա: Մարդը ծնվում է, ապրում ինչ-որ միջավայրում` առանց մտածելու, թե այդ միջավայրն ինչի շնորհիվ է ստեղծվել: Հիմա որևէ մեկի մտքով չի անցնում հիշել, որ եթե 1918-ը չլիներ, մենք անկախ չէինք լինի, պետություն չէինք ունենա: Ամեն մեկը ծնվում է, կյանքից վերցնում այն, ինչ կյանքն իրեն տալիս է, առանց մտածելու, թե ոնց է դա ստացվել: Մեծ մասամբ այդպես է:
– Սակայն տոն է` առանց տոնական մթնոլորտի: Ինչպե՞ս կարելի է դա շտկել:
– Դա արդեն ուրիշ բանից է գալիս: Մասամբ` իշխանություններից: Երկրորդ մասը էլի ինչ-որ չափով կախված է իշխանություններից: Մարդիկ պետք է անընդհատ վստահություն զգան երկրի ապագայի նկատմամբ, որ իրենք ու իրենց երեխաներն ապագա ունեն այս երկրում, և դա պիտի ոգևորություն առաջացնի: Այդ դեպքում ոգևորության արմատները հասնում են անցյալ. մեր երկիրն ունի ապագա, քանի որ 1918-ին այնպիսի իրադարձություններ են տեղի ունեցել, 1988-ին այնպիսի դեպքեր են տեղի ունեցել:
Մի քիչ օբյեկտիվ պատճառներ կան, մի քիչ էլ սրսկվում է, որ այս երկիրն ապագա չունի, որի մի փոքր մասը ճշմարտություն է, մնացածը քարզչություն և թույն է: Դա հանգեցնում է նրան, որ մարդկանց մեջ ուրախ տրամադրություն հազվադեպ է առաջանում: Կարծում եմ` նույնիսկ այդ պայմաններում կարելի էր և՛ քարոզչության, և՛ միջոցառումներ կազմակերպելու միջոցով ավելի բարձր պահել վիճակը:
– Իսկ գուցե ներկա վիճակը մեր պատմությունը չիմանալու հետևա՞նք է, չգիտենք 1918-ը, չգիտենք 1988-ը, դրա հետևանքով էլ անկումային տրամադրություն է տիրում:
– Երևի, գուցե դա էլ նշանակություն ունի: Բայց տեսեք` խորհրդային տարիներին նոյեմբերի 29-ը նշվում էր որպես Հայաստանի երկրորդ հանրապետության օր, պատերազմից հետո մարդիկ ծարավ էին, սոված էին, Ստալինը հարյուրհազարների Սիբիր էր աքսորում, բայց մարդիկ դուրս էին գալիս, քանի որ կազմակերպվում էր և պարտավոր էին ուրախ լինել: Այսինքն` միջոցառումներ կան, որ պետք է կազմակերպվեն:
– Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ներկայիս կրթական քաղաքականությունը` երիտասարդ սերնդի մեջ հայրենասիրություն սերմանելու առումով:
– Կարդացել եմ 8-րդ և 9-րդ դասարանների պատմության դասագրքերը, ինչ-որ բաների հետ համաձայն եմ, բայց ինչ-որ բաներ էլ, իմ կարծիքով, պետք էր ավելի լավ գրել, նույնիսկ որոշ դիտողություններ գրավոր հեղինակներին եմ ուղարկել: Քանի որ շատ դեպքեր, որ տեղի են ունեցել Հայաստանում, եղել են աշխարհի դեպքերի արձագանքը, բայց երբեմն էլ մեր դեպքերն են արձագանք գտել աշխարհում: Այդ կապը հաճախ այնքան էլ լավ չի զգացվում: Իհարկե, կարելի էր ավելի լավ անել:
Այդ քարոզչությունը շատ կարևոր է: Ճապոնիան անցած դարի 60-70-ականներին սրընթաց ՀՆԱ-ի 11-տոկոսանոց աճ էր ունենում, հետո մի պահ դանդաղեց: Նակասոնեն, որ այդ ժամանակ պաշտպանության նախարարն էր և անվտանգության խորհրդի անդամ, հարց բարձրացրեց, որ ամենայն հավանականությամբ դասագրքերը վատացել են և հայրենասիրության քարոզչություն չի տարվում, դա էլ ազդում է տնտեսական աճի նվազման վրա: Հետո ինքը վարչապետ դարձավ, և առաջին հերթին դասագրքերը փոխեցին: Գուցե մի քիչ ծայրահեղացված է հնչում, բայց դասագրքերից կախված է նաև տնտեսությունը:
– Ի՞նչ է պետք իսկապես հայրենասեր սերունդ դաստիարակելու համար, միայն դասագիրքը բավարա՞ր է:
– Դասագիրք է պետք, քարոզչություն է պետք, որ չկա: Գաղափարների քարոզչություն է պետք, դրա հետ միասին էլ ամեն օր պետք է ապացուցել: Ամեն օր երիտասարդը պետք է տեսնի, որ եթե իր երկրում անարդարություն է տեղի ունենում, ապա պայքարելով հնարավոր է անարդարությունը վերացնել, տեսնի, որ արժանավոր մարդիկ են վերև բարձրանում, անարժան մարդիկ պատժվում են: Եթե այդ բաներն անընդհատ ցույց չտաս, միայն քարոզչությունը քիչ է, քանի որ դրա մեջ կամաց-կամաց կեղծ տարր է առաջանում:
Զրուցեց Հայկուհի Բարսեղյանը
